یاداداشت سردبیر نشریه حیات معنوی - شماره دهم- زمستان 1400
حجت اسلام دکتر محمد تقی اسلامی ( مدیر گروه اخلاق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) 


یادداشت سردبیر

در ناف دو علم بوی طیب است            وان هر دو فقیه یا طبیب است

می‌باش طبیب عیسوی هش                 اما نه طبیب آدمی کش

می‌باش فقیه طاعت اندوز                             اما نه فقیه حیلت آموز

                                                                   (نظامی گنجوی)

معمولاً به محض سخن گفتن از اخلاق، آنچه به ذهن ما خطور می‌کند اخلاق فردی است که به رابطه اخلاقی فرد با خود یا دیگران (اعم از طبیعت و دیگر انسان‌ها) مربوط می‌شود. در واقع اخلاق اجتماعی نیز در تلقی سنتی و اولیه آن همان اخلاق فرد است در جامعه. اما امروزه با عنایت به تحولات زندگی انسانی، اخلاق اجتماعی دیگر صرفاً به معنای اخلاقیات فرد در جامعه نیست؛ بلکه از روابط اخلاقی گروه‌ها، سازمان‌ها و اجتماعات با محیط داخلی و خارجی آنها سخن می‌گوید.

هویت سازمانی روحانیت و پیچیدگی‌های مسائل این هویت به ویژه در عصر ما اقتضا می‌کند اخلاقیات آن در قالب اخلاقیات حرفه‌ای یک سازمان پیگیری شود. اخلاق حرفه‌ای زیرمجموعه اخلاق کاربردی است و اخلاق کاربردی شاخه‌ای معاصر از پژوهش‌های اخلاقی است که در باره چالش‌ها و مسئله‌های اخلاقی سازمان‌ها، اجتماعات و سیاست جمعی بحث می‌کند. از این قرار اخلاق حرفه‌ای روحانیت در باره چالش‌ها و مسئله‌هایی اخلاقی بحث می‌کند که در حرفه روحانیت پدید می‌آیند یا ممکن است پدید آیند.

چالش‌های اخلاقی حرفه روحانیت با دسته‌بندی معقولی از مأموریت‌های این حرفه قابل شناسایی هستند:

• چالش‌های اخلاقی مربوط به مأموریت پژوهش به منظور فهم صحیح دین و دیانت؛
• چالش‌های اخلاقی مربوط به زدودن خرافات و خرافه‌گرایی از دامن دین و دیانت؛
• چالش‌های اخلاقی مربوط به سلوک روحانیان با هم‌کسوتان خود؛
• چالش‌های اخلاقی مربوط به سلوک روحانیان با مردم (با لحاظ توسعه مفهوم مردم به مفهوم جهانی آن)؛
• چالش‌های اخلاقی مربوط به رسالت تبلیغ دین و دیانت.

اما تحولات نوین در عرصه‌های فعالیت‌ روحانیت سبب شده است چالش‌ها و مسائل تازه‌ای فراروی اخلاق سازمانی و حرفه‌ای روحانیت قرار گیرد؛ چالش‌ها و مسائلی از قبیل: اخلاق و هویت صنفی روحانیت، اخلاق و حذف تأثیرگذاری طبقه میانی روحانیت بر جامعه، حذف جایگاه مرجعیت از مقام تصمیم‌گیری و نفوذ کلمه با توجه به تعدد پرشمار مراجع تقلید و نیز چالش‌های احتمالی احکام مراجع با احکام ولایتی و حکومتی، چالش‌های اخلاقی امرار معاش روحانیت در شرایط بحران‌خیز اقتصادی، چالش‌های حوزه‌های مدرن و لاکچری و غیرپاسخگو به مردم، چالش‌های تعدد و پراکنده‌کاری مراکز اعزام مبلغ و عدم انسجام فعالیت‌ها و مأموریت‌های آنان.

نگاه حرفه‌ای و سازمانی به اخلاق روحانیت مستلزم دو نکته است: نکته نخست آنکه در وارسی و شناسایی چالش‌ها، معضلات و مسائل اخلاقی صرفاً به رفتارهای فردی روحانیان بسنده نکنیم. روزگار ما روزگار سلطه سازمان‌ها بر زندگی افراد است. این سلطه اگر مهار نشود، افراد اگر هم بخواهند شاید نتوانند به ارزش‌ها و باورهای صحیح اخلاقی خویش عمل کنند. مهار این سلطه تنها از طریق بازنگری اخلاقی در فرایند‌ها، رویه‌ها و تصمیم‌سازی‌های موجود در سازمان‌ها و از جمله در سازمان روحانیت امکان‌پذیر است. نکته دوم آنکه نقد را بدون قید و شرط ارج بنهیم؛ چرا که هیچ سازمانی بدون آمادگی کامل برای نقدپذیری و استقبال نامشروط از انتقاد نسبت به خود، روی صلاح و اصلاح اخلاقی را نخواهد دید.

مطالب مندرج در این شماره از نشریه حیات معنوی که ویژه‌نامه اخلاق روحانیت است، اگر چه به ندرت حاوی نگاهی کاملاً سازمانی به اخلاق روحانیت هستند، ولی نویسندگان مقالات و یادداشت‌ها و نیز شرکت‌کنندگان در گفتگوها و اقتراح بی‌عنایت به این نگاه نبوده‌اند. اما همه مطالب این شماره رویکرد انتقادی را به رسمیت شناخته‌اند و نقد اخلاق روحانیت را در مضامین خود گنجانده‌اند.

مطالب مذکور در قالب 7 مقاله، 2 گفتگو، 1 اقتراح،‌ 4 یادداشت و 2 نقد کتاب ارائه شده است. در قسمت مقالات مقاله نخست به مناسبت درگذشت یکی از اعضای ارزشمند شورای سیاست‌گذاری نشریه به یاد‌آوری ارزش‌ها و فضایل اخلاقی ایشان به عنوان فردی روحانی پرداخته است تا شمه‌ای از فضایل اخلاق روحانیت را در عینیت زندگی یک روحانی متخلق به خوانندگان عرضه کند. مقاله دوم تحت عنوان «عالمان، مفتونان ترس و طمع» به بحث از ترس و طمع به عنوان دو ریشه خطرناک معضلات اخلاقی روحانیت اختصاص یافته است. مقاله سوم از اخلاقیات مهم‌ترین سطح و لایه روحانیت سخن می‌گوید و با عنوان «بازاندیشی در اخلاق مرجعیت» حیطه‌های لازم به باز‌اندیشی و روش و راهکار بازاندیشی در اخلاق مرجعیت را در معرض بحث و پژوهایی آینده در اخلاق روحانیت قرار داده است. مقاله چهارم با عنوان «اخلاق حوزه و طلبه‌پروری از دیدگاه آیت الله نجابت» نامه مرحوم آیت الله نجابت در استقبال از منشور اخلاقی روحانیت را بررسی و تحلیل می‌کند. مقاله پنجم مسئولیت اخلاقی عالمان در برابر یکدیگر را برپایه روایات دال بر حقوق مؤمنان بر یکدیگر واکاوی می‌کند و در این واکاوی به برخی معضلات اخلاقی در اخلاق روحانیت توجه می‌دهد که ناشی از نادیده ‌گرفتن حقوق مذکور است. مقاله ششم بایسته‌های اخلاقی کنشگری اجتماعی روحانیت را بررسی کرده و با اشاره به انواع کنشگری‌های دیرین و تازه ملاحظات اخلاقی راجع به آنها را گوشزد می‌کند. و نهایتاً مقاله هفتم به علل و عوامل کاهش تأثیرگذاری روحانیت در رشد اخلاقی جامعه امروز ایران می‌پردازد.

در قسمت گفتگوها دو گفتگوی مهم با دو تن از سرآمدان و عالمان دغدغه‌مند اخلاق روحانیت صورت گرفته است. گفتگوی نخست با حضرت آیت‌الله سیدمحمدجواد علوی بروجردی، نوادة مرحوم آیت‌الله العظمی سیدمحمدحسین بروجردی (اعلی الله مقامه)‌ است. آیت الله علوی بروجردی در این گفتگو با نگاهی تاریخی به اخلاق حرفه‌ای روحانیت نکاتی ارزشمند پیرامون بستریابی بروز آسیب‌های اخلاقی این حرفه و راهکارهای دفع یا رفع این آسیب‌ها بیان کرده‌اند. گفتگوی دوم نیز با با حجت الاسلام و المسلمین،‌ جناب آقای رضا مختاری است که سابقه‌ای دیرین از انجام فعالیت‌های پژوهشی و نگارشی در زمینه اخلاق روحانیت در کارنامه علمی خود دارند. حجت‌الاسلام مختاری مطالب و تجربیات بسیار ارزشمندی را در این گفتگو در اختیار خوانندگان گذاشته‌اند.

اقتراح این شماره عناوین و پرسش‌هایی راهبردی را در معرض بحث و پاسخ چهار تن از فرهیخته‌ترین اندیشمندان حوزه مباحث اخلاقی و اخلاق روحانیت قرار داده است.

در قسمت یادداشت‌ها چهار یادداشت مهم از نظر خوانندگان می‌گذرد. در هریک از این یادداشت‌ها موضوعی بسیار حیاتی در اخلاق روحانیت عنوان گردیده و ذیل آن توضیحاتی کلیدی ناظر به معضلات و پیچیدگی‌های اخلاق حرفه‌ای روحانیت آمده است. یادداشت نخست 5 مبنای معرفتی را که زمینه فکری روحانیان برای وراثت اخلاقی انبیای الهی را  تشکیل می‌دهند بیان می‌کند. یادداشت دوم ذیل عنوان «روحانیت و آزاد‌اندیشی» به توضیح معنای اخلاقی آزاد‌اندیشی و راهکارهای تحقق آن می‌پردازد. یادداشت سوم آسیب‌های پنجگانه‌ای را گوشزد می‌کند که اخلاق روحانیت را تهدید می‌‌کنند. و یادداشت چهارم تحت عنوان «نظام تهذیب و تربیت حوزه» اصول، ارزش‌ها، راهبردهای تحولی و کلان‌برنامه‌های منشور راهبردی معاونت تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه ایران را معرفی می‌کند.

و بالأخره در قسمت معرفی و نقد کتاب، دو نمونه از معدود کتاب‌های موجود در موضوع اخلاق روحانیت معرفی و نقد شده‌اند که شاید مهم‌ترین آثار در این موضوع به شمار می‌آیند. یکی کتاب درس‌نامه میثاق طلبگی و دیگر کتاب اخلاق حرفه‌ای و وظایف صنفی روحانیت از نگاه امام خمینی (ره).

روشن است مطالب مذکور نه همه مسائل و دغدغه‌های اخلاق صنفی و حرفه‌ای روحانیت، بلکه حتی فهرستی از اهم این مسائل را نیز پوشش نمی‌دهد. اما اگر این مطالب بتواند باب بحث و گفتگو و پژوهش و نگارش در این موضوع را بگشاید، این شماره از نشریه به هدف خود رسیده است.