یکی از پروژه‌های پایان‌یافته و آمادۀ چاپ پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت، «شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور»، تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مظاهری‌سیف است. در گفت‌و گوی زیر به معرفی پروژۀ یادشده پرداخته‌ایم:
*** جنس مواجهه با اشخاصی که در معرض معنویت‌های نوظهورند، چگونه است؟
- مواجهه با افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی با توجه به گسترۀ فعالیت این جریان‌ها در چند دهه اخیر به یک مسئله جهانی تبدیل شده است. منظور ما از مواجهه در این تحقیق پیشگیری است. مواجهه با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور، فقط این نیست که مجموعه‌ای از کاستی‌های معرفتی و کژروی‌های رفتاری را مطرح کنیم. مواجهۀ مؤثر و بازدارنده، روشی حساب‌شده از مداخلات منظم و هدف‌دار است که از گرایش افراد به معنویت‌های نوظهور پیشگیری کند و اگر سطوحی از گرایش در این افراد پدید آمده، آن‌ها را بازگرداند. مسئلۀ مواجهه با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور، بیش از آن‌که از جنس تعارض و مقابله باشد، از جنس هدایت و هم‌کوشی است.
*** چگونه می‌توان به این شیوه‌های سازنده دست یافت؟
- بدون شک یافتن شیوه‌های مواجهۀ مؤثر با افرادی که در معرض معنویت‌های نوظهور هستند، درگرو تحقیقات گسترده و آزمودن ایده و طرح‌های گوناگون است. این شیوه‌ها با تفاوت‌های فردی و تنوع فرهنگی رابطۀ مستقیم دارند. در نهایت ما نیازمند شیوه‌های گوناگونی هستیم که راهنمایان معنوی را برای مواجهه با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور توان‌مند سازد. به‌طوری که در مواجهه با افراد بتوانند با دست باز و از میان روش‌های گوناگون، مناسب‌ترین شیوه را برگزینند و به کار گیرند.
*** آیا این پژوهش همۀ خلأهای موجود در این زمینه را می‌پوشاند؟
- البته اگر چنین ادعایی کنیم، سخنی به گزاف گفته‌ایم! این تحقیق، شروعی است برای یافتن شیوه‌های سازنده و مؤثر مواجهه با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور. در این اثر کوشیده‌ایم تا تجربیات خود را در قالب یک مدل کاربردی سروسامان دهیم و به اشتراک گذاریم. این‌که یافته‌های این تحقیق در عمل چقدر کارآمد و گره‌گشاست و نقاط و قوت و ضعف آن چیست، با کارآزمایی‌های بعدی مشخص خواهد شد.
*** شبه‌جنبش‌های معنوی چه تاثیراتی در جامعه و فرد دارند؟
- شبه‌جنبش‌های معنوی فعالیت گسترده‌ای در متن جامعه دارند و افراد را به شکل‌های گوناگون و با جاذبه‌های متنوع تحت تأثیر قرار می‌دهند. هر کس به فراخور تجربه‌های شخصی، نیازها و برداشت‌هایش به این جریان‌ها توجه می‌کند و ممکن است به آن‌ها بپیوندد. این جریان‌ها در کنار جذابیت‌های‌شان، کم و بیش آسیب‌هایی را پدید می‌آورند که گاهی به سختی قابل جبران است. کسی که به این جریان‌ها گرایش ندارد، معمولاً در معرض آسیب آن‌ها قرار نمی‌گیرد. مگر این‌که افراد دیگری که به شبه‌جنبش‌های معنوی گرایش یافته‌اند به او آسیب بزنند. بنابراین کسی که به این جریان‌ها گرایش پیدا کرده، هم خودش و هم دیگران را در معرض آسیب قرار می‌دهد.
*** آیا رویکرد افراد در مواجهه با این شبه‌جنبش‌ها یکسان است؟
- تفاوت میان شبه‌جنبش‌های معنوی، آسیب‌های ناشی از آن‌ها را گوناگون می‌نماید و موضوع شیوۀ مواجهه با افراد در معرض این جریان‌ها را پیچیده و چندلایه می‌سازد. افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی، در سطوح گوناگونی به لحاظ آسیب‌پذیری قرار دارند؛ گاهی تا حد تعصب پیش می‌روند و گاهی دیگر از باب سرگرمی و کنجکاوی جذب می‌شوند. در حالی که برخی درگیر تعارض‌های معنوی این جریان‌ها هستند، برخی افراد به سادگی از کنار آن‌ها می‌گذرند و آن‌چه را می‌پسندند از آن برمی‌گیرند. طبیعی است که در این شرایط شکل و شدت آسیب‌هایی که دامن افراد را می‌گیرد، متفاوت خواهد شد. در نتیجه شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی نیز گوناگون می‌شود.
*** حضرت‌عالی در این پژوهش چه شیوه‌هایی را برای مواجهه با این پدیده ارائه کرده‌اید؟
- یافتن شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی، نیازمند نظریه‌پردازی و پی‌ریزی اندیشه‌ای نوین است. طراحی شیوه‌های مناسب درگرو تعریف متغییرهای تأثیرگذار بر افراد و ترسیم ماتریس تنوع گرایش‌های آنان است؛ تا از این رهگذر روش مناسب برای طیف افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی طراحی شود. هم‌چنین شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی مبتنی بر آسیب‌شناسی در حوزه مطالعات معنوی است و بدون داشتن یک نظریه در باب سلامت معنوی نمی‌توانیم بحث شفاف و کاملی در حوزۀ آسیب‌شناسی داشته باشیم. با وجود نظریه‌ای نسبتاً کامل در باب سلامت و آسیب معنوی می‌توانیم شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض شبه‌جنبش‌های معنوی را تدوین و ارائه نماییم. بنابراین انتظارمان از این تحقیق باید محدود باشد و در حد یک آغاز و پیش‌درآمدی بر بحث پیشگیری و درمان از آسیب‌های شبه‌جنبش‌های معنوی به آن نگریسته شود.
*** آیا قبلاً تحقیقی در مورد بحثِ یادشده انجام شده؟
- بله. کم و بیش تحقیقاتی که تا کنون در باب شبه‌جنبش‌های معنوی یا عرفان‌های نوظهور در کشور صورت گرفته، غالباً به نقد و بررسی جریان‌های مشهور و فعال در این حوزه پرداخته و بیشتر به نقدهای فلسفی، دینی یا اخلاقی و اجتماعی اختصاص یافته‌اند،ولی درباب چگونگی مواجهه با افراد در معرض مطلب خاصی نداشتند. در کشورهای غربی نیز دو شیوه برای مواجهه با افراد در معرض ارائه شده است. مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر در این باره کتاب «فرقه‌ها در میان ما» است که با تکیه بر ایدۀ شست‌وشوی مغزی راه‌هایی را برای حل این مشکل نشان می‌دهد و به نام «مشاوره خروج» شناخته شده و شیوۀ دوم از سوی «تد پاتریک» مطرح شده و بر مفهوم کنترل ذهن تأکید دارد که نام این روش «برنامه‌زدایی» است؛ البته این دو روش با نقدهایی روبه‌رو شده‌اند.
*** چه مباحثی در این کتاب مطرح شده است؟
- ساختار کتاب به این شکل است که در هفت فصل، بعد از تعاریف و مفاهیم پایه‌ای و عنوان‌کردن برخی پیش‌فرض‌ها در باب معنویت و شبه‌جنبش‌های معنوی، گرایش به شبه‌جنبش‌های معنوی را تحلیل کرده و انواع و سطوح و علل گرایش به شبه‌جنبش‌های معنوی را توصیف کرده‌ایم و به روش‌های تشخیص مثلث نیاز جاذبه گرایش (ن.ج.گ) و کشف شالودۀ گرایش به شبه‌جنبش‌های معنوی در افراد و توضیح اصول کلی مداخلات پیش‌گیرانه و نیز بیان شیوه‌های مواجهه با افراد بر اساس سطوح پیشگیری پرداخته‌ایم. به طور کلی در صدد پاسخ به این پرسش‌ها بودیم که معنویت چیست؟ شبه‌جنبش‌های معنوی یعنی چه؟ چه کسی پیشگیری را انجام می‌دهد؟ عوامل اصلی گرایش‌ساز کدامند؟ شبه‌جنبش‌های معنوی چه انواع و سطوحی دارد و چگونه می‌توان نیاز افراد به اقدمات پیش‌گیرانه را تشخیص داد؟ اصول کلی حاکم بر شیوه های پیشگیری چیست؟ با توجه به تفاوت میان افراد در شدت و ضعف گرایش چه شیوه‌هایی برای پیشگیری از گرایش افراد به شبه‌جنبش‌های معنوی پیشنهاد می‌شود؟ و ... .