به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ،پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت در راستای ایفای رسالت دانشی خود به عرصههای مختلفی از اخلاق کاربردی از جمله: اخلاق مدیریت، اخلاق زیستپزشکی، اخلاق روحانیت و اخلاق دینداری پرداخته و تلاش دارد در یک نگاه تخصصی این مهمترین عرصههای اخلاق کاربردی را به روش عالمانه بررسی کند. یکی از آثار پژوهشی مهم در این زمینه، کتاب دینداری و فضائل معرفتی؛ مسئولیتهای اخلاقی در باورمندی و فهم دین است که حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمد عالمزاده نوری و جناب آقای حجتالله آزاد نگاشتهاند. متن زیر حاصل گفتوگو با دکتر محمد عالمزاده نوری درباره این کتاب است:
*** چه ارتباطی بین انسان و دینداری وجود دارد؟
دینداری به سه بعد شناختی، رفتاری و عاطفی تجزیه میشود و فرد دیندار به عنوان یک کنشگر در سه لایه با دین ارتباط برقرار میکند: لایة نخست ارتباط معرفتی، لایة دوم ارتباط عاطفی و احساسی و لایة سوم، ارتباط رفتاری است. به بیان دیگر معرفت دینی، عواطف دینی و رفتارهای دیندارانه سه حوزة مواجهه انسان با دین است.
برای آن که بتوانیم به آسیبها و مشکلات دینداری در این سه حوزه دست یابیم، لازم است آموزههای دینداری را در ابعاد سهگانة فوق، بازشناسی کرده، بایدها و نبایدهایی را که دین در مقام ارتباط با خود لازم دانسته است استخراج کنیم. آنگاه با توجه به این بایدها، به نقد دینداری خویش بپردازیم.
*** به نظر حضرتعالی آیا دینداری مقولهای سهل است یا با مشکلاتی روبهروست؟
دینداری هم بهواسطة حاکمشدن ساختارها و پیچیدگیهای جدید و هم بهواسطة نوع برداشت دینداران از آن، با مشکلاتی روبهروست؛ مشکلات و آسیبهای فراوانی که در گذشته و با شدتی بیشتر در دوران جدید از نحوة غلط دینداری رخ نموده است.
*** چه اصول و ضوابطی بر فرایند فهم دینی حاکم است؟
بدون تردید اصول متعددی را در این زمینه میتوان یافت. از جمله پایبندی به فرایند منطقی دستیابی به فهم صائب الزامی است؛ اما آیا در این فرایند میتوان اصول و ارزشهای اخلاقی را نیز دخیل دانست؟ تمایز این دو دسته اصول به چیست؟ آیا این هنجارهای اخلاقی سرشتی غیر از هنجارهای منطقی فهم دینی دارند؟ به طور دقیق اخلاقیات حاکم بر فرایند فهم دین کدام است و ارتباط این اخلاقیات با منطق فهم چگونه است؟
اخلاق فهم دین تلاشی است برای فهم اصول اخلاقی حاکم بر فرایند فهم دین. رعایت این اصول در کنار اصول معرفتی حاکم بر منطق فهم، دیندار را به فهمی دقیقتر و در نتیجه باوری صائب دربارة دین خواهد رسانید. عدم رعایت این اصول اخلاقی نیز موجب فهمی غیرواقعی از دین میشود که در نتیجة آن دینداران با ادعای باور صحیح اما بهواقع غیرصحیح، رفتارهایی غیردیندارانه یا حتی غیرانسانی از خود بروز میدهند. در حوزة دینداری دو نوع تکثر وجود دارد. نوع اول تکثر بینادیانی و نوع دوم تکثر دروندینی است. تکثر بینادیانی به این معناست که ادیان متعدد و متنوعی، داعیة حقانیت یا تأمین سعادت انسان را دارند. تکثر دروندینی نیز بهمعنای تنوع فرقهها و مذاهب درون یک دین است؛ بهعنوان مثال در دین مسیحیت تنها یک مذهب مورد اجماع وجود ندارد؛ بلکه فرقههای گوناگونی خود را مسیحی واقعی میشناسند و سایر فرقهها را چه بسا انحرافی، توأم با خرافه یا غیرحق میدانند. در دین اسلام نیز وضعیت چنین است. پیامبر اسلام(ص) فرمودهاند: «امت من پس از من به ۷۳ فرقه منشعب میشوند که تنها یکی از آنها نجات مییابد و مابقی در آتشاند».
*** تکثر دروندینی از کجا نشئت میگیرد؟
خاستگاه تکثر دروندینی، چه بسا تکثر قرائتها و تنوع برداشت از آموزههای دینی باشد. به تعبیر دیگر هرکدام از این فرقهها برای اثبات حقانیت خود به نوعی تلاش علمی و منطقی دست میزنند که منشأ فهمهای گوناگون از دین میشود و به دنبال آن، نظامهای مذهبی متفاوتی شکل میگیرد که در برخی آموزههای پایه با دیگر مذاهب اشتراکاتی دارد؛ اما در بسیاری از اعتقادات، اخلاقیات و مناسک دینی متفاوت است.
این تفاوتها صِرف یک اختلاف نیست. باور به حقانیت خود و باطل بودن عقیدة دیگران در عمل به تقابل و کشمکش دینداران و گاهی تکفیر و خونریزی نیز کشیده شده است.
*** در عنوان پژوهش کلمه «اخلاق فهم دین» به چه معناست؟
اخلاق فهم دین شامل هنجارها و اخلاقیات پذیرش باور، خودداری از پذیرش باور، حفظ باور، ترک یا دستکشیدن از باور، تقویت باور و ترتیب اثر دادن به باور دینی است و به ما نشان میدهد که شیوههای اخلاقی یا غیراخلاقی پذیرش، طرد، حفظ، ترک و تقویت یک اعتقاد دینی چیست؛ یعنی پذیرش یک باور دینی در چه شرایطی و با حفظ چه اصول اخلاقی سزاوار است؟ خودداری از پذیرش یک باور دینی به چه اصول و قواعد اخلاقی وابسته است؟ حفظ باور، تقویت باور یا دست کشیدن از باور دینی در چه مواردی از نظر اخلاقی شایسته یا ناشایسته است؟ مثلاً آیا از نظر اخلاقی جستجوی همۀ شواهد معرفتی برای هر باوری الزامی است؟ آیا اعتقاد به یک باور دینی یا استمرار حفظ آن یا ترک و رفض آن بدون شواهد کافی همواره به لحاظ اخلاقی نادرست است؟ شیوههای غیراخلاقی دستیابی به شواهد و قراین معرفتی کدام است؟ علاوه بر شواهد معرفتی آیا از نظر اخلاقی عوامل دیگری مانند ترس، امید، تعصب، دلبستگی، تقلید، گناه، شرایط اجتماعی و ... در معرفت ما اثر میگذارند؟ چگونه از اختیار خود برای یک معرفت موجه اخلاقی بهره گیریم؟ و ... . بر اساس آنچه گفته شد، هنجارهای اخلاقی حاکم بر باور و معرفت دینی را اخلاق فهم دین مینامیم.
*** این پژوهش به دنبال چه ضرورت و هدفی بوده است؟
تحقیق حاضر بههدف شناسایی هنجارهای اخلاقی حاکم بر فرایند فهم دین انجام شده است. شناسایی این هنجارها و عمل بدانها ما را در نقد دینداری خود و گام نهادن به سوی دینداری معیار دستگیری خواهد کرد. اخلاق دینداری بایستههای اخلاقی حاکم بر نحوة ارتباط دیندار در ابعاد سهگانه را استخراج کرده و نشان میدهد که دیندار در مقام ارتباط شناختی، عاطفی و رفتاری با مقولة دین، ملزم به رعایت چه بایدها و نبایدهای اخلاقی است. آنچه در این پژوهش بدان میپردازیم، ناظر به رابطۀ شناختی دیندار با دین است.
بعد شناختی دینداری مهمترین بعد آن است یا دستکم از دو بعد رفتاری و عاطفی کماهمیتتر نیست؛ زیرا دین فلسفة حیات انسان است و باورهای دینی بهمنزلة یک سیستم معنا، جهتدهندة احساسات و رفتارهای او هستند و هر تلقی از باورهای دینی در همة عرصههای زندگی اثرگذار است. بیتوجهی به ملاکهای فهم دین باعث میشود همة شئون زندگی دینداران، اعم از باور، احساس و رفتار به جهتی غیرواقعی میل کند و پیامدهای غیرقابل تصوری را رقم زند. *** این سوق به سمت غیرواقعی که اشاره کردید، چگونه است؟
برای شفافشدن این تأثیر به سخنی از شهید مطهری اشاره میکنیم:
«به طور کلی افرادی که به دین میگروند و سپس بیرون میروند، از افرادی که از اولگرایش پیدا نکردهاند، خشنتر و ضدانسانتر میشوند؛ زیرا دین به حکم نیروی عظیم خود، همة عواطف دیگر انسانی را تحتالشعاع قرار میدهد و اگر رفت، همة آنها را که در خود هضم و جذب کرده بود، با خود میبرد. این است که افرادی که زمانی متدین بوده و سپس بیدین شدهاند، از بیدینهای اولیه خشنتر و بیعاطفهتر و خطرناکتر میشوند».
با توجه به سخن شهید مطهری، اگر دینداری به درستی شکل نگیرد و باورهایی غلط، زندگی دینی را پیش برند، تأثیر آن بر صحنة عملی زندگی بهحدی است که در زندگی بیدینان و لامذهبان دیده نیز نمیشود. در برابر این صحنه، تصویر طلوع جامعة اسلامی در جزیرهالعرب را میتوان در نظر گرفت که باورهای درست دیندارانه؛ چگونه باورهای خرافی و زندگی پر از خشونت و ظلم عرب جاهلی را به زندگی مسالمتآمیز و همراه با مهربانی و همدلی تبدیل کرد.
آنچه بیان شد در کنار مشکلات اخیر جوامع اسلامی از تعصب و خشونت مذهبی، لزوم تحقیق در موضوع باور دینی و هنجارهای اخلاقی حاکم بر آن را دوچندان میسازد. شناسایی هنجارهای اخلاقی حاکم بر فرایند فهم دین گامی است برای شکلگیری دینداری اخلاقی و مطابق با هدف بعثت.
*** در پدیدآمدن این اثر چه کسانی دخیل بودهاند؟
در تولید این اثر پژوهشی، بنده و جناب آقای حجتالله آزاد با هم این مسیر را پیمودیم. در تولید محتوا فرهیختگان دیگری نیز سهمی ایفا کردند که عبارتند از: برادر ارجمندم جناب حجتالاسلام سیدرشید صمیمی که در مباحثات آغازین تولید این کتاب همراهی داشت و حجتالاسلام والمسلمین ناصر نورمحمدی که بخشی از محتوای این کتاب به تلاش و قلم ایشان است.
*** این کتاب در چه حجمی سامان یافته و در چه مرحلهای است؟
حجم تقریبی کتاب حدود ۲۵۰ صفحه است که در چهار فصل تنظیم و نهایی شده و احتمالاً تا مرداد امسال از چاپ خارج شود و در دسترس علاقهمندان قرار گیرد.
*** و سخن پایانی؟
گرچه این پژوهش به فهم و شناخت و باور اختصاص دارد، اما این کتاب را نباید نمایندۀ تام و تمام اخلاق دینداری دانست؛ زیرا اخلاق دینداری به یک نسبت شامل هر سه حوزۀ فهم دینی، عاطفۀ دینی و رفتار دینی میشود، از سوی دیگر این کتاب را نباید نمایندۀ تام و تمام اخلاق باور و فضایل معرفتی دانست؛ زیرا نگاه تخصصی خود را به عرصۀ فهم دین حفظ کرده است