مقدمه:

اتّخاذ روشی مناسب و مؤثّر در مواجهه با مسائل پیچیدۀ اخلاقی، بسیار دشوار است و حلّ آن مستلزم دانستن این است که عالمان اخلاق زیستی، چه قضاوتی درباره مسائل پیچیده اخلاقی داشته باشند. آیا می‌توانند صرفاً با تمسک به نظریه‌های اخلاقی به تحلیل درستی در این باره برسند؟ یا علاوه بر نظریه‌ها و اصول اخلاقی، حتماً می‌بایست شرایط و خصوصیات زمینه‌ای دیگری را نیز ملاحظه کنند؟ و اگر میان نتایج نظریه‌ها و اصول از یک سوی و نتایج ملاحظات اخلاقی زمینه‌ای خاص از سوی دیگر تعارضی رخ دهد، این تعارض چگونه حل می‌شود؟ پرسش‌هایی از این دست، ما را به سوی مباحثات جاری عالمان و فیلسوفان اخلاق درباره روش‌شناسی اخلاق کاربردی سوق می‌دهد.

حجت‌الاسلام دکتر محمدتقی اسلامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مدیر گروه اخلاقِ پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت، اثری گران‌سنگ در این زمینه تألیف کرده‌اند، با عنوان «مدل‌های اخلاق کاربردی»؛ مصاحبۀ زیر حاصل گفت‌وگو با ایشان است:

متن مصاحبه:

 *** لطفاً بفرمایید اخلاق کاربردی در یک تعریف کلی چیست؟

اخلاق کاربردی را به عنوان رشته‌ای می‌شناسیم که در پی رویارویی روشمند با معضلات، دو‌راهی‌‌ها و مسائل پیچیدۀ اخلاقی در عرصه‌های مختلف زندگی انسانی است. تقریباً از اواسط دهۀ 1960 م. توجّهات علمی دانشمندان معاصر به عناوین و مسائل این رشته به طور جدّی جلب شد. از آن زمان تا به امروز با ادامۀ ‌‌پیش‌رفت‌های بشری در علوم و ‌‌فن‌آوری‌های گوناگون، هم بر دشواری حلّ بسیاری از مسائل اخلاقی کهن افزوده شده و هم پدید‌آمدن مسائل پیچیده و ‌‌چالش‌خیز تازه رو به فزونی نهاده است. شیوۀ رویارویی با این مسائل ما را به بحث از روش در اخلاق کاربردی سوق می‌دهد که البتّه این بحث به تعریف موضوع و نیز به هدفی وابسته است که برای اخلاق کاربردی ترسیم می‌کنیم.

*** کتاب مدل‌های اخلاق کاربردی در صدد پاسخ به چه پرسشی است؟

این کتاب در واقع به واکاوی روش‌های توجیه در اخلاق کاربردی می‌پردازد و مأموریتی روش‌شناسانه دارد؛ روش‌شناسی در تحقیقات علمی، به معنای مجموعه‌ای از عقاید، قوانین، تکنیک‌‌ها، و رویکرد‌هایی است که از سوی جامعۀ علمی اندیشمندان به کار برده‌می‌شود.  به عبارت روشن‌تر، روش‌شناسی دانشی است درجه دوم که کارآمدی و محدودیت‌های روش‌های مختلف را تحلیل و بررسی می‌کند و بدین‌سان می‌توان نتیجه گرفت که بحث روش‌شناسی بحثی است که در میانۀ دو بحث «روش تحقیق» و «معرفت‌شناسی تحقیق» قرار می‌گیرد و در آن در مقام نقد روش‌های تحقیق، از مبانی و پیش زمینه‌های فکری آنها سخن می‌رود. از این رو ما نیز در این پژوهش از روش‌های موجود در اخلاق کاربردی معاصر بحث می‌کنیم و آنها را به بوتۀ نقد می‌گذاریم.

دل‌مشغولی اساسی و محوری ما در این کتاب، رسیدگی به پرسش‌هایی است که دریابیم روش‎های مطرح در اخلاق کاربردی معاصر با چه نقدهایی روبه‎رو هستند؛ و در این میان بر مبنای فرهنگ بومی‎ اسلامی ما، روش صحیحی که در سطح جهانی قابل عرضه باشد کدام است؟

*** به نظر حضرت‌عالی اهمیت این موضوع تا چه حد است که یکی از پروژه‌های پژوهشی بدان اختصاص یافته است؟

اندیشه دربارۀ روش و تناسب آن با موضوع، مسائل و اهداف پژوهش به دلایل آشکاری همواره اهمّیت داشته، ذهن دانشمندان علوم مختلف را به خود مشغول کرده است. در بحث ما نیز اهمّیت و بلکه ضرورت چالش با روش‌های اخلاق کاربردی و کاوش از روش صحیح با توجّه به دلایل ذیل آشکار می‌شود:

1) روش‌شناسی اخلاق کاربردی به تأمین کارآیی و اثر‌بخشی مطالعات اخلاقی کمک می‌کند؛ زیرا اخلاق کاربردی به منزلۀ آزمایشگاهی عملی است که در آن یافته‌های اخلاق هنجاری به محک مواجهه با معمّاها و تعارض‌های اخلاقی گذاشته می‌شود و چون این یافته‌ها با سایر پژوهش‌های اخلاقی در تعامل و پیوند است، پس به واقع می‌توان اذعان کرد که در این آزمایشگاه مجموعۀ مطالعات اخلاقی در معرض آزمون سنجش کارآیی و اثر‌بخشی قرار می‌گیرد.

2) انتظام بحث‌های پراکنده و بی‌سر و سامان در اخلاق کاربردی و یافتن طرح و برنامۀ روش‌شناختی در این رشته در گرو بحث از روش‌شناسی است.

3) بهره‌جستن حدّاکثری از روش‌‌ها، روی‌آورد‌ها و ابزارهای متنوع تحقیق، تمایز کاربرد بجا و نابجای آن‌ها و استفادۀ بهینه از روش‌‌ها، پژوهش‌های اخلاقی را بارور می‌سازد.

4) شناخت میزان قابلیت مصرف نظریه‌های فلسفه اخلاق تا حدود زیادی مرهون گفت‌وگو‌های روش‌شناختی است.

5) درک امتیاز روش بومی از روش‌های غیر‌بومی و طرح روش بومی به صورت جهانی در سایۀ ورود به چالش‌های روش‌شناختی پدید می‌آید.

*** در این پژوهش، بحث اصلی حول چه محور یا محورهایی است؟

بحث اصلی این پژوهش در باب مدل‌های مواجهه با نظریه‌های اخلاقی، به هنگام چالش این نظریه‌ها با معضلات، دو‌راهی‌ها یا معمّاهای اخلاقی است. این مدل‌ها که مدل‌های توجیه اخلاقی نیز نام گرفته‌اند، در سه دستۀ کلّی قابل شناسایی هستند که عبارتند از:

1.  مدل‌هایی که با اتّخاذ مبنای نظریه‌گرایانه بر تولید یا کشف نظریۀ صحیح و کامل اخلاقی و آنگاه کاربست آن در موقعیت‌ها و مورد‌های جزئی تأکید دارند؛ به این مدل‌ها، مدل‌های از بالا به پایین نیز گفته می‌شود
2. .  مدل‌هایی که تولید یا کشف نظریۀ صحیح، کامل و یگانه را، به ویژه با صرف‌نظر از اقتضائات خاص موقعیت‌های جزئی، ناممکن می‌دانند و راه استدلال و توجیه اخلاقی را از طریق تمرکز بر اقتضائات خاص مورد‌های جزئی جست‌وجو می‌کنند؛ به این‌گونه مدل‌ها، مدل‌های از پایین به بالا گفته می‌شود؛
3.  مدل‌‌‌هایی که با رویکردی معتدل به نظریه و کاربست آن، در واقع به هم‌گرایی روش‌شناختی میان مدل‌های از بالا به پایین و از پایین به بالا نظر دارند.

*** این کتاب چه بخش‌هایی دارد؟

این کتاب در شش فصل سامان یافته است؛ گفت‌وگو از مدل‌های یادشده‌ و بررسی میزان کارآیی و اعتبار هر یک موضوع سه فصل اصلی این پژوهش، یعنی فصل‌های سوم‌، چهارم و پنجم است. ولی از آن‌جا که پیش از گفت‌وگو دربارۀ مدل و روش، لازم است که رشتۀ اخلاق کاربردی و زیر‌شاخۀ کلان و پر‌اهمّیت آن، اخلاق زیست‌پزشکی به خوبی شناخته شود، در فصل اوّل در قالب کلیات بحث به این مهم پرداخته‌ایم. فصل ششم، فصل پایانی است که به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و ترسیم روش مختار بر اساس اندیشۀ اسلامی اختصاص یافته است.

و اما بحثی که در فصل دوم ارائه شده، پیرامون میزان به‌کارگیری هر یک از رویکردهای کیفی و کمی در تحلیل مسائل اخلاقی در اخلاق کاربردی و هم‌چنین فلسفه حاکم بر این به‌کارگیری است است. بحث از روش‌شناسی‌های کمی و کیفی و پارادایم‌های حاکم بر هر کدام از این روش‌شناسی‌ها، هر چند به طور خاص ناظر به دانش اخلاق یا اخلاق کاربردی نیست و بیشتر اذهان پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی را به خود مشغول داشته است، ولی نحوه انطباق پارادایم‌های عامی که در این مباحث بررسی و نقد می‌شود، با پارادایم‌های قابل تصوّر در تحقیقات اخلاق کاربردی قابل مطالعه و پی‌گیری است.

*** لطفاً دربارۀ روش اجرای پروژه بیشتر بیان فرمایید.

در این اثر پژوهشی، ما در بیان مثال‌ها و تطبیق روش‌ها با موردها بر مسائل مطرح در حوزه زیست‌پزشکی تمرکز بیشتری داشته‌ایم. زیرا بر اساس مطالعات ما، عالمان و فیلسوفان اخلاق کاربردی عمدتاً مباحثات روش‌شناختی خود را در حوزۀ اخلاق زیستی یا اخلاق زیست‌پزشکی انجام داده‌اند. شاید دلیل این کار تقدّم تاریخی بحث‌های اخلاقی در این حوزه باشد؛ هر چند اهمّیت مسائل اخلاقی در این حوزه و فراوانی آن‌ها و نیز هماهنگی آرمان‌های اخلاقی صاحبان حرفه‌های پزشکی و زیست‌شناختی با نظریه‌های مهمّی در فلسفه اخلاق را نباید از نظر دور داشت. رهیافت انتقادی ما در این پژوهش، رهیافتی اسلامی است که از تجربۀ تاریخی عالمان مسلمان، هم در شناسایی منابع فهم دینی و هم در روش به‌کارگیری این منابع بهره می‌جوید. سرنخ‌های مباحثات هم‌سو با فلسفۀ اخلاق و اخلاق کاربردی معاصر در میان دانش‌های مسلمین، بیشتر در دانش‌های فقه و اصول فقه و فلسفۀ اسلامی قابل بازیابی است؛ از این رو بازیابی تجربۀ عالمان مسلمان علاوه بر بازخوانی دیدگاه های روش‌شناسانه در میراث اخلاق اسلامی، مستلزم بازخوانی روش‌های فیلسوفان مسلمان در تحلیل مسائل فلسفی و نیز بازخوانی کوشش‌های روش‌شناختی فقهاء در دو علم فقه و اصول فقه است.

*** این کتاب چند صفحه دارد و فکر می کنید چه زمانی به چاپ برسد؟

کتاب مدل‌های اخلاق کاربردی  بعد از صفحه‌آرایی حدود 260 صفحه شده و به واحد نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی سپرده شده است و انتظار داریم که تا پایان سال 1400 چاپ شود و در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.

تنظیم: مهدی محدثی