مقدمه:

یکی از ویژگی‌های عالی اخلاق انسانی كه در آموزه‌های اسلامی از زمینه‌های اساسی ارجمندی و نیك‌بختی انسان شناخته شده، صداقت و راستی است؛ تا حدی که امیر مؤمنان امام علی (ع)، صداقت را جزو ارجمندترین و والاترین صفات معرفی كرده و راست‌گویی را اساس هر نوع اصلاحِ فردی و اجتماعی برشمرده است.

صـراحت و صـداقت در حکومـت و مـدیریت نیـز از جملـه مهم‌تـرین اصـول کارکردی است؛ زیرا به طور عمده تباهی و خلاف‌کاری آن‌جـایی پیـدا می‌شـود و رشـد می‌کنـد که امور و مسائل از دید مردمان، اداره‌شوندگان و خدمت‌گیرندگان پنهان بماند و بی‌صداقتی درکارکردهـا ظهـور یابـد.

یکی از پروژه‌های اتمام‌یافتۀ گروه اخلاقِ پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت، «علل و زمینه‌های بی‌صداقتی اخلاقی در ساختار نهادهای اقتصادی (با تمرکز بر موردپژوهی مؤدیان  مالیاتی)» است که تآلیف آقای دکتر مرتضی تهامی‌پور،  استاديار دانشکده علوم اقتصادي و سياسي دانشگاه شهید بهشتی است. به همین بهانه گفت‌وگویی با ایشان انجام شده که در زیر می‌خوانید:

*** مفهوم صدق و صداقت چیست و بی‌صداقتی به چه معناست؟

ﻣﻨﻈﻮر از «ﺻﺪق» در ﻣﻨﻄﻖ، ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ، اﻣﺎ در اﺧﻼق، ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﺧﺒـﺮ ﺑـﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﺒﺮرﺳﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. در ﻣﻨﻄﻖ، ﺳﺨﻦ از «ﺻﺪق» و در اﺧﻼق، ﺳﺨﻦ از «ﺻﺪاﻗﺖ» اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﯽ ﺻﺪق را ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار داده، ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ که «ﺻﺪق» ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺬب و ﺑـﻪ‌ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ آن‌چه در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ. ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ در ﮔﻔﺘﺎر راﺳت‌گو ﺑﺎﺷﺪ، «ﺻﺎدق» اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﯽ نیز ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ که ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اوﻟﯿﻪ، ﺗﻨﻬـﺎ در ﮔﻔﺘـﺎر و در ﺟﻤﻠـﮥ ﺧﺒﺮﯾـﻪ ﻣﻌﻨـﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ و درون و واﻗﻊ را، ﺻﺪق ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ؛ بنابراین اﺻﻞ اوﻟﯿﻪ در ﻣﺎدة «ﺻﺪق»، ﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞ‌ﺑﻮدن، ﺳﻼﻣﺖ از ﺧﻄﺎ و ﺧﻼف و ﺑﺮﺣﻖﺑﻮدن اﺳﺖ که نقطه مقابل موارد یادشده، بی‌صداقتی است.

*** چه چیزهایی از مصادیق بی‌صداقتی شمرده می‌شوند؟

برخی از این مصادیق با اندکی تسامح قابل تلفیق در هم هستند که گذشته از تفاوت‌های مفهومی جزئی در موارد نزدیک به هم، چه بسا برخی واژه‌ها برای عده‌ای آشناتر از واژه‌های دیگر باشد و خیانت، دورویی و تظاهر(نفاق)، وعدۀ پوشالی، دروغ عادی، نشر اکاذیب، شایعه‌پراکنی، دروغ مصلحتی، یاوه‌گویی، مزخرف‌گویی و نیز گزافه‌گویی را می‌توان از مصادیق آن برشمرد.

*** چه ارتباطی بین صداقت و اخلاق وجود دارد؟

صداقت یک فضیلت اخلاقی بوده و دارای ماهیت ذاتی اخلاقی است. از این‌روست که عنوان این پژوهش نیز به صورت «تحلیل اخلاقی» علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختارها و نهادهای اقتصادی تعریف شده است. صداقت به عنوان مهم‌ترین صفات انسانی همواره از ارکان اصلی در قلمرو اخلاق به شمار آمده است. صداقت مفهومی در مقابل فریب است؛ بدین معنا که هر آن‌چه از صداقت نشئت می‌گیرد، باید به‌گونه‌اي باشد که هيچ انحرافی از واقعیت يا وارونه‌سازي در آن صورت نگيرد. صداقت در معنای وسیع‌تر تنها یک فضیلت اخلاقى فردى نیست؛ بلکه ارزشى اجتماعى و سیاسى است و جلوه‏هاى گوناگونى دارد. در یک جامعه، مسئول صادق، خود را باید آن‌گونه که هست، به مردم بنماید، با صداقت رفتار کند و به تعهدات خود پایبند باشد.

بنابراین وجود افراد صادق در ساختارها و نهادهای مختلف جامعه، پایه‌ها و ارکان آن جامعه را به صورت قوی و محکم پی‌ریزی می‌کند. امروزه (متاسفانه) در برخی از کشورها از جمله ایران، دیده شده که این موضوع به صورت ناقص و ضعیف اجرا شده و ساختارهای جامعه را غرق در انواع ناملایمات، دشواری‌ها و فسادهای ناشی از بی‌صداقتی کرده است.

*** تحلیل شاخص صداقت در ادبیات جهانی چگونه است؟

در ادﺑﯿﺎت ﺟﻬﺎﻧﯽ، ﺷﺎﺧﺺ ﺻﺪاﻗﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻬﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد: ﮔﺮوه اول ﺷﺎﺧص‌هاي ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺖ اﻗﺘﺼﺎدي است و دﺳﺘﻪ دوم ﺷﺎﺧص‌های اﺧﻼق ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ جنبۀ آﮐﺎدﻣﯿﮏ داﺷﺘﻪ و کم‌تر ﻣﻮرد اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮔﺴﺘﺮده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. در زﻣﯿﻨۀ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﯾﺎ ﻓﺴﺎد ﺷﺎﺧﺼﯽ - ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ از ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮت را دارد-  «ﺷﺎﺧﺺ ادراك ﻓﺴﺎد» اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ از ﺳﻮي ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﺪف اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ، اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎرۀ ﻓﺴﺎد ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ واﻗﻌﯿت‌هاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻄﻮح ﻋﻤﻠﯽ و ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻓﺴﺎد اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ. ﺷﺎﺧﺺ ادراك ﻓﺴﺎد، ﺷﺎﺧﺼﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﺗﻌﺪادي ﺷﺎﺧﺺ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ آن‌ها ﯾﮏ رﺗﺒﻪﺑﻨﺪي از ﮐﺸﻮرﻫﺎ را اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ.

هم‌چنین ﺷﺎﺧﺺ راﺳت‌کرداري ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﻤﺎﮔﺮ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن‌دادن وﺿﻌﯿﺖ ﺳﻼﻣﺖ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ راﺑﻄﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‌ﻫﺎ و ﻓﺴﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻊ‌ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي اراﺋﻪ دادهﻫﺎي ﮐﻤﯽ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد اداري و ﭘﺎﺳخ‌گوﯾﯽ دوﻟﺖ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ در در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.

*** در این پژوهش هدف اصلی چه بوده است؟

این پژوهش که یکی از پروژه‌های گروه اخلاق پژوهشکده اخلاق و معنویت است، به دنبال تحلیل علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختارها و نهادهای اقتصادی از منظر اخلاقی است.

*** به نظر شما چه عواملی در رواج بی‌صداقتی در ساختار سازمان‌ها و نهادها نقش دارند؟

عوامل گوناگونی وجود دارند؛ عواملی چون نادیده‌گرفتن ارزش‌های حاکم بر جامعه، ایجاد محيط و روابط ساختاری ناسالم، ازبین‌رفتن روحیۀ معنوی جمعی، وجود اجبار جمعی و اجازه‌نداشتن برای بیان صداقت، فشارهای محیطی، عدم حساسیت اجتماعی نسبت به بی‌صداقتی و نبود نظارت صحیح بر اجرای عدالت، در رواج بی‌صداقتی در ساختار سازمان‌ها و نهادها نقش مؤثری دارند.

البته علاوه بر عوامل ساختاری، عوامل محیطی و اداری نیز در رواج بی‌صداقتی نقش دارند. در این میان، نقض راحت قوانين و مقررات موجود در ساختارها، عامل مهمی است که باید بدان توجه شود؛ زیرا مواجهه با چنین موضوعی، چالشی اساسی در نوع نظارت بر آن‌ها را به وجود می‌آورد.

*** به نظر جناب‌عالی چگونه می‌توان صداقت را در جامعه و بین نهادهای اجتماعی گستراند؟

نکتۀ مهم در مسیر صداقت‌گستری در ساختارها و نهادهای اقتصادی کشور، عمیق‌نمودن این موضوع در ساختارهاست. آن‌چه می‌باید در برنامه‌ریزی برای مبارزه با بی‌صداقتی در سطح ساختارها و نهادهای اقتصادی مورد توجه قرار گیرد، این است که پیشرفت و توسعۀ اقتصادی هر جامعه‌ای در گرو داشتن اقتصادی سالم و عاری از فساد است. در یک جامعۀ توسعه‌یافته، صداقت به عنوان اولین و اصلی‌ترین رکن در تمام بخش‌های کوچک و بزرگ اقتصادی همواره مد نظر قرار می‌گیرد.

*** به چه دلیلی نهاد اقتصادی انتخابی در این پژوهش را سازمان امور مالیاتی کشور در نظر گرفتید؟

دلیل انتخاب نهاد سازمان امور مالیاتی کشور، اولویت، اثرگذاری و گسترۀ فعالیت آن به صورت کلی در اقتصاد ایران است. از طرفی سازمان امور مالیاتی که زیرمجموعه وزارت امور اقتصادی و دارایی است، به دلیل داشتن تعاملات اقتصادی بالا، دربرداشتن بیشترین ارباب رجوع و هم‌چنین اهمیت و نقش بسزای این سازمان در مدیریت امور اقتصادی، مالی و تجاری کشور و رونق بخش خصوصی و جهت‌دهی به فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی، سازمانی مهم و قابل اهمیت برای بررسی است.

*** در یک نگاه کلی مسئلۀ اصلی‌ای که در این اثر پژوهشی پاسخ داده می‌شود چیست؟

در این اثر سعی شده به این پرسش پاسخ داده شود که علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختار نهادهای اقتصادی از منظر اخلاقی کدام‌اند و راهکارهای برون‌رفت از آن‌ها (با بررسی اثربخشی هر یک) چیست. در این مطالعه برای پاسخ به این سؤال و به جهت محدودکردن گسترۀ مطالعه و بالابردن دقت و قابلیت اتکا به نتایج، مطالعه در سطح سازمان امور مالیاتی تعریف شده و بخش‌های زیر به عنوان گام‌های مطالعاتی در نظر گرفته شده است:

-          در فصل اول به بررسی کلیات و مبانی نظری مفهوم بی‌صداقتی پرداخته‌ایم.

-          در فصل دوم بررسی تجارب داخلی و خارجی برای ریشه‌یابی و تحلیل عوامل اخلاقی تاثیرگذار در بروز زمینه‌های بی‌صداقتی و راه‌های برون‌رفت از آن در سازمان‌ها و نهادهای اقتصادی مدنظر قرار گرفته است.

-          فصل سوم به ارائۀ طرح تحقیق، جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات در حوزه علل و زمینه‌های بروز بی‌صداقتی  و فرار مالیاتی و راهکارهای مقابله با آن در سازمان امور مالیاتی کشور تخصیص داده شده است.

-          و در نهایت در فصل چهارم، جمع‌بندی و ارائۀ راهکارهای برون‌رفت از مسئله بی‌صداقتی ارائه شده است.

*** این اثر با چه حجمی و چه موقع چاپ خواهد شد؟

این کتاب که فکر می‌کنم حدود 300 صفحه باشد، در حال اصلاحات ویرایشی است و امید است تا خرداد 1401 از چاپ خارج شود و در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.